آموزش الکترونیک به زبان ساده – قسمت اول – قانون اهم

به‌احتمال خیلی زیاد تا حالا از یه باتری 1.5 ولتی استفاده کردید! عدد 1.5 که روی اون به عنوان ولتاژ نوشته شده چه معنی میده؟ اصن ولت و ولتاژ یعنی چی؟! دوست دارید رابطه بین ولتاژ، جریان و مقاومت که در واقع قانون اهم هست رو یاد بگیرید؟ قانون اهم یکی از مبانی مهم الکترونیکه که شما حتماً باید اون رو بلد باشید! توی این آموزش، قصد نداریم تعاریف کتابی و کلیشه‌ای ارائه کنیم، میخوایم اون رو عملاً حس کنید و یاد بگیرید!
پس بزن بریم!

اگر اولین بار است که این سری از آموزش‌های الکترونیک را مشاهده می‌کنید، توصیه می‌کنم از قسمت قبل (صفر) شروع کنید و با ما پیش بیایید تا بتونبد بیشترین استفاده رو از آموزش‌ها ببرید!

رسانای الکتریکی چیست

تعریف خیلی ساده رسانا میشه: “هر جسمی که جریان الکتریکی رو بتونه از خودش عبور بده!”. مثل انواع سیم‌ها و فلزها که به کمکشون جریان برق رو منتقل می‌کنیم. به رسانا “هادی” هم گفته میشه و اگه جسمی نتونه جریان برق رو از خودش عبور بده، میشه نارسانا! مثلاً یک وسیله پلاستیکی، نارسانا هست. البته نیمه رسانا یا نیمه هادی هم وجود داره که خودمون میتونیم کاری کنیم که هم رسانا به شه و هم نارسانا که بعداً در موردش بیشتر یاد می‌گیریم!

جریان الکتریکی چیه

حرکت منظم الکترون ها درون یک جسم رسانا رو جریان الکتریکی میگن. به همین سادگی!

سه پارامتر اصلی

هر موقه جریانی داخل یک هادی برقرار بشه، ما سه ویژگی ولتاژ، جریان و مقاومت رو می تونیم براش اندازه گیری کنیم. برای اینکه این موارد رو بهتر درک کنید، تصویر زیر رو زیر ببینید:

در منبع آب تصویر بالا:

مثال منبع آب رو ممکنه خیلی شنیده باشید، اما تازه بیشتر هم گیج شده باشید و نتونسته باشید رابطه بین ولتاژ، جریان و مقاومت رو متوجه شده باشید! اشکالی نداره، با مثال های بیشتر، این موضوع رو بهتر متوجه میشید!

جریان چیه

جریان، واحدی است که با آن میزان الکترون های در حال گذر از یک نقطه را اندازه میگیریم و واحد اندازه گیری اون آمپر (Amps) هست که با A نشون میدیم. یا ساده تر بگم، مثل میزان حجم آبیه که در حال حاضر داره از منبعمون خارج میشه! توی الکترونیک، به جای اینکه بگیم از منبعمون داره یک لیتر بر ثانیه آب خارج میشه، میتونیم بگیم مدارمون داره 10 میلی آمپر جریان مصرف میکنه یا مثلا باتری (منبع تغذیه) داره 10 میلی آمپر به مدار جریان میده. (ازونجایی که خود آمپر واحد بزرگیه، معمولا از میلی آمپر (mA) که هزارم آمپر هست یا واحد های کوچیک تر استفاده میکنیم.)

ولتاژ چیه

معمولاً کلمه ولتاژ رو جاهای زیادی شنیدید یا دیدید، روی یه باتری، همراه با کلمه AC، پشت دستگاه‌ها و…
ولتاژ درواقع همان فشار آب خروجی از منبع آب فرضی ماست. هرچقدر که فشار آب بیشتر باشه، در نتیجه میزان آب بیشتری هم از منبع خارج میشه و جریان آب خروجی بیشتر میشه. ما این فشار رو در الکترونیک با واحد ولت اندازه می‌گیریم و با V یا E نشون میدیم.

با زبان ساده‌تر، تصویر زیر رو در نظر بگیرید، جریان مقدار آبیه که داره از طریق لوله خارج میشه و ولتاژ، میزان فشار اون آب در حال خروج هست.

توان چیه

توان، میزان کاری است که جریان الکتریکی میتونه برای ما انجام بده. یعنی اگر برق ما، فلان ولتاژ و فلان جریان رو داشته باشه، چقدر انرژی داره و چه کارهایی میشه باهاش انجام داد؟ انرژی، قدرت یا توان یک جریان مستقیم (DC) از حاصل‌ضرب ولتاژ در جریان اون به دست میاید و واحد اون هم وات (W) هست. اغلب این نماد را بر روی وسایل الکتریکی مختلفی دیده‌اید. مثل لامپ 100 وات! و یا در خودرو ممکنه لامپ 10W 12V (ده وات، دوازده ولت) را دیده باشید. به این معنیه که با ولتاژ 12 ولت، 10 وات انرژی مصرف می‌کند. به نظر شما چقدر جریان مصرف می‌کنه؟

مقاومت چیه

لوله آبی رو در نظر بگیرید که داخلش گرفتگی وجود داره، یا قطرش کمه. خوب این‌ها باعث میشه جریان کمتری بتونه ازون لوله عبور کنه. بیشتر وسایلی که رسانای جریان الکتریکی هستند (مثل سیم) کاملاً رسانا نیستند و ممکنه کمی با عبور جریان از خودشون مقاومت نشون بدن و جلوی فشار اون رو بگیرن. این موضوع رو در الکترونیک مقاومت الکتریکی میگیم و با اهم Ω اندازه گیری می‌کنیم.

توی تصویر بالا، لوله ای که قطر بیشتری داره، ازون جریان بیشتری هم عبور می کنه.

ظرفیت باتری

هر دو منبع در تصویر بالا، میزان جریان خروجی یکسانی دارند. مثلاً از هر دو داره یک لیتر بر دقیقه، یا فرضاً 1 میلی‌آمپر جریان خارج میشه. اما میزان آبی که داخل منبع دوم هست، دو برابر منبع اوله. یعنی اگر منبع اولی 10 لیتر آب داشته باشه، دومی 20 لیتر آب داره. به نظرتون کدومشون زودتر خالی میشه؟ قطعاً منبع اول. وقتی آب بیشتری توی مخزن باشه، مدت‌زمان بیشتری هم میتونیم با همون سرعت ازش خروجی بگیریم و در نتیجه جریان خروجی بیشتری هم میتونیم ازش دریافت کنیم. ازونجایی که منبع دوم دو برابر منبع اول حجم داره، در نتیجه ما میتونیم با همون سرعت 1 لیتر بر دقیقه، دو برابر طولانی‌تر از منبع اول ازش جریان دریافت کنیم. توی الکترونیک هم همینه. هرچقدر ظرفیت باتری شما بیشتر باشه، مدت زمان بیشتری میتونید ازش جریان بگیرید. واحد اندازه گیری ظرفیت باتری، به جای لیتر، “آمپر ساعت (Ah)” هست. برای مثال باتری که روی اون 10Ah نوشته شده، یعنی توی یک ساعت، شما نهایتاً میتونید 10 آمپر ازش جریان بگیرید و بعدش باتری خالی میشه! ساده‌تر بگم، منبع آبتون رو آگه بخواهید یک ساعته خالیش کنید، ده لیتر میشه! (خوب چرا راحت نمیگن باتری 10 آمپر ظرفیت داره؟ چون که اون 10 آمپر رو یک جا بهتون تحویل نمی‌ده و به مرور باید ازش دریافت به شه.) البته این واحد اندازه گیری، بیشتر برای نشون دهنده میزان حجم باتریه و ممکنه کشش اینکه همه جریان رو توی زمان کمی بده رو نداشته باشه. پارامترهای دیگه ای هم هست که به کمک اون ها میتونیم بفهمیم باتری چقدر میتونه به مدارمون جریان بده)
دو تا باتری رو در نظر بگیرید، یکی 12V 10Ah (بخوانید دوازده ولتِ ده آمپر ساعت) و یکی 12V 5Ah (دوازده ولتِ پنج آمپر ساعت) که هر دوشون رو به یک مدار با مصرف یکسان متصل کردیم. هر مدار هم برای کار کردن داره 3 میلی آمپر جریان می کشه و فرض می‌گیریم که باتریمون هم توانایی اینکه 3 میلی آمپر جریان بده رو داره. باتری دوم، از لحاظ زمانی دو برابر بیشتر از باتری اول برای ما کار خواهد کرد.

قانون اهم

با سه مشخصه اصلی ولتاژ، جریان، مقاومت آشنا شدیم. قانون اهم (Ohm’s Law)، فرمولی است که رابطه بین این سه رو مشخص میکنه. یعنی چی؟ برای مثال، دیدیم که وقتی قطر لوله آب بیشتر میشه (مقاومت کمتر میشه)، با همون ولتاژ، جریان آب بیشتر میشه. یا وقتی فشار آب (ولتاژ) بالاتر می‌رفت، میزان جریان خروجی هم بیشتر می‌شد. پس بین هر سه مشخصه ولتاژ، جریان و مقاومت رابطه‌ای وجود داره که هر کدوم تغییر کنه، روی بقیه هم تأثیر میذاره.

بیایید سؤالی که بالاتر پرسیدیم رو باهم حل کنیم. لامپ 10W 12V چقدر جریان مصرف می کنه و چه باتری برای اون باید استفاده کنیم؟

داده های مساله:
‏P = 10W
‏V = 12V
فرمول توان ‏P = V x I بود، ما میخواهیم جریان رو حساب کنیم، بنابراین I = P / V
I = 10W / 12V
که میشه 0.83A
اگه میخواهید دو ساعت ازش استفاده کنید، باید از یک باتری 12 ولت که قدرتش بیشتر از 2Ah باشه استفاده کنید.

نکته خیلی مهم: دقت داشته باشید که تا وقتی ولتاژ ما ثابته و مقاومت هم تغییری نکرده، میزان مصرف جریان توسط لامپ هم هیچ تغییری نمیکنه. یعنی مصرف کننده، همیشه به اندازه نیازش از جریان بر میداره. چون همیشه V=I*R هست. به‌شرطی که ولتاژ بالاتر یا کمتری بهش اعمال نکنید، یا تغییری توی مقاومت اون جسم پیدا نشه. (مثلاً با داغ شدن فیلمان لامپ، مقاومت اون تغییر کنه، یا به هر دلیلی خراب بشه)
ما حتی اگر بجای باتری 12V 1Ah، یک باتری 12V 10Ah هم بگذاریم، تأثیری روی مصرف کننده نداره و این باتری هست که زمان بیشتری می تونه دوام بیاره.

مثلث قانون اهم

خوب اگه ریاضی کار کرده باشید، میدونید که پیدا کردن فرمول‌های ولتاژ، جریان و مقاومت از روی همدیگه کار خیلی راحتیه. فقط کافیه جای اون ها رو با هم جابجا کنید. اما کوچک‌تر که بودم، برای اینکه بتونم اون رو راحت حفظ کنم و سریع به خاطر به یارم، از مثلث قانون اهم استفاده می‌کردم:

خوب چجوری ازش استفاده می کردم؟ فرض کنید جریان رو میخواستم، دستم رو روی اون میگذاشتم:

خوب، از تصویر کاملا مشخصه که

‏I = V/R

یه مساله دیگه! فرض کنید یک لامپی داریم که مقاومت دو سر اون رو حدود 10 اهم اندازه گرفتیم. اگر ولتاژ باتری ما 12 ولت باشه، چقدر جریان مصرف میکنه؟

‏I = 12V / 10 ohms

‏= 1.2 A

لامپ ما با ولتاژ 12 ولت، حدود 1.2 آمپر جریان مصرف میکنه.

مابقی حالت های مثلث اهم رو هم میتونید توی شکل زیر ببینید:

مثلث توان

برای فرمول توان هم میتوانید مثلثی در نظر بگیرید و به کمک آن روابط میان جریان و ولتاژ را پیدا کنید! اگر تصویر زیر را ببینید، بهتر متوجه خواهید شد:

P = I x V
یا
‏I = P / V
یا
‏V = P / I

 

منابع تامین انرژی مدار

آداپتور

اگر روی آداپتور ها دقت کرده باشید، مقداری برای ولتاژ و جریان نوشته شده، مثلا: 12V 2A

منبع ولتاژ که به دریای برق شهر متصله و از بابت زمان، مثل باتری تمامی نداره. این 2 آمپر به معنی این نیست که اگر شما مثلاً یک لامپ 12 ولتی به آن وصل کنید، آداپتور 2 آمپر به آن تزریق می‌کند! بلکه به این معنی است که این آداپتور 12 ولت، این قابلیت را دارد که به‌راحتی تا 2 آمپر از آن جریان بکشیم، بدون این که ولتاژ آن افت پیدا کند، و اگر بیش‌تر از 2 آمپر از آن جریان بگیریم، تضمینی برای عملکرد آن وجود ندارد و ممکن است ولتاژ آن افت کرده و یا آسیب ببینید. بنابراین اگر جایی مشاهده کردید که چندین وسیله با یک آداپتور تغذیه شده‌اند، احتمالاً به این خاطر بوده که مجموع جریان مصرفی آن‌ها به اندازه‌ای بوده که آداپتور بتواند همه آن‌ها را تأمین کند.

باز هم با توجه به قانون اهم و نکته‌ای که بالاتر گفته شد، در واقع این مصرف کننده است که با توجه به نیاز خود، در یک ولتاژ خاص جریان مورد نیاز را دریافت می‌کند. حتی اگر شما یک باتری 12 ولت 100 آمپر را هم به یک لامپ 12 ولت 10 وات متصل کنید، لامپ همان 0.83A مورد نیاز خودش را بر می‌دارد. مگر اینکه ولتاژ باتری بالاتر رود که باعث شود جریان بیشتر به آن تزریق شود، و یا مصرف کننده ما آسیبی ببیند، خراب شود و یا هر تغییری در آن ایجاد شود که مقاومت آن کمتر شده و جریان بیشتری را مصرف کند.

 

منبع تغذیه

همین‌طور در منبع تغذیه، وقتی ولوم جریان را کم یا زیاد می‌کنیم، درواقع جریانی را به مصرف‌کننده تزریق نمی‌کنیم، بلکه محدودیت خروجی جریان را کمتر یا بیشتر می‌کنیم که اگر مدارمان اتصالی داشت و یا مشکلی داشت که می‌خواست جریان زیادی مصرف کند، جلوی آن را بگیریم و آسیبی به آن نرسد! درواقع جلوی مصرف بیش‌تر از حد جریان توسط مصرف‌کننده را می‌گیریم!

یک تجربه!
معمولاً:
جریان کشی بیش‌ازحد تحمل توسط مصرف‌کننده (معمولاً ایراد از سمت مصرف‌کننده) = آب شدن مصرف‌کننده
اعمال ولتاژ بیش‌تر از تحمل به مصرف‌کننده = ترکیدن مصرف‌کننده!

باتری

در مورد ظرفیت باتری بالاتر یاد گرفتیم. گاهی اوقات بجای mAh یا Ah ممکن است واحد وات‌ساعت Wh یا حتی Kwh را هم مشاهده کنید که با توجه به روابط توان، می‌توان متوجه شد که اگر همان Ah اگر در ولتاژ ضرب شود، توان باتری با واحد Wh به‌دست می‌آید.

برای مثال، باتری ۱۲ ولت با ظرفیت باتری ۵۰۰ Ah امکان ذخیره تقریباً ۱۰۰Ah × V12 = Wh 1200 یا KWh 1.2 را می‌دهد.

البته باتری بحث مفصل تری دارد که توصیه میکنم مقاله “چگونه یک شارژر سریع (Fast Charger) بسازیم؟” را مطالعه ای داشته باشید تا با پارامتر C باتری آشنا شوید و یا مقالات “همه چیز درباره باتری ها قسمت اول : مقدمه” را نیز مطالعه کنید. اما نگران نباشید، فعلاً برای راه که پیش رو داریم، همین اطلاعات کافی است و توصیه می‌کنم چندین بار همین قسمت را مطالعه و تمرین کنید. شاید این قسمت ساده باشد، اما درک آن بسیار بسیار مهم و کاربردی است!

همین‌طور توجه داشته باشید که ما در این قسمت تنها درباره ولتاژ مستقیم یا DC صحبت کردیم و در مورد ولتاژ AC در قسمت‌های بعدی خواهیم آموخت.